Powstanie Armii Krajowej
14 II 1942 roku obchodzimy rocznicę przekształcenia Związku Walki Zbrojnej [ZWZ] na Armię Krajową [AK] . ZWZ został przekształcony rozkazem Naczelnego Wodza Polskich Sił Zbrojnych gen. Władysława Sikorskiego
AK podlegała Naczelnemu Wodzowi i rządowi Rzeczypospolitej Polskiej na Uchodźstwie.
W zamierzeniach rządu miała to być organizacja ogólnonarodowościowa, ponadpartyjna, a jej Komendant Główny był jedynym, upełnomocnionym przez rząd dowódcą wszystkich krajowych sił zbrojnych. Podstawowym zadaniem AK było prowadzenie walki o odzyskanie niepodległości przez organizowanie i prowadzenie samoobrony oraz przygotowanie armii podziemnej do powstania narodowego, które miało wybuchnąć na ziemiach polskich w okresie militarnego załamania Niemiec
Początkowo krajowa konspiracja podlegała rządowi polskiemu w Paryżu. Na czele ZWZ stanął wówczas jako jej Komendant Główny gen. "Józef Godziemba" Kazimierz Sosnkowski, który po kampanii wrześniowej przedostał się do Paryża. Jednak dowodzenie z odległej Francji organizacją w okupowanej Polsce, przy braku stałej łączności było właściwie niemożliwe. W styczniu 1940 Komendant Główny ZWZ swoją "Instrukcją nr 2" zarządził podział całego obszaru Polski na dwie części:
okupację niemiecką - pod komendą płk. Stefana Roweckiego z siedzibą w Warszawie
okupację sowiecką - pod komendą gen. Michała Tokarzewskiego-Karaszewicza z siedzibą we Lwowie.
Gdy gen. Tokarzewski-Karaszewicz został aresztowany przez NKWD w drodze z Warszawy do Lwowa, ZWZ na terenach wschodnich został praktycznie bez komendanta. Dowodzenie organizacją uległo dalszym komplikacjom po upadku Francji w czerwcu 1940.
30 VI 1940 Wódz Naczelny i zarazem premier rządu RP gen. Sikorski, nakazał utworzenie Komendy Głównej ZWZ w Kraju i mianował Komendantem Głównym ZWZ płk. Roweckiego. Rozkaz ten przekazywał władzę wojskową na terenie kraju, w ręce oficerów będących w centrum wydarzeń i najlepiej zorientowanych w realiach okupacji.
Komenda Główna podlegała rządowi RP w Londynie uzyskując jednak większą samodzielność w kierowaniu całością życia Polski Podziemnej.
Dowódcami AK w Kraju byli kolejno:
gen. bryg. Stefan "Grot" - Rowecki
[do aresztowania przez Gestapo 30 VI 1943]
gen. bryg. Tadeusz "Bór" - Komorowski
[do kapitulacji Powstania Warszawskiego 2 X 1944]
gen. bryg. Leopold "Kobra" - Okulicki
[do rozwiązania Armii Krajowej 19 I 1945]
Zastępcami Komendanta Głównego i szefami sztabu byli kolejno:
płk. Janusz Albrecht "WOJCIECH"
[aresztowany przez kieleckie Gestapo 7 VII 1941 w Warszawie, popełnił samobójstwo 6 IX 1941]
gen. bryg. Tadeusz "Grzegorz" - Pełczyński
[do kapitulacji Powstania Warszawskiego 2 X 1944]
płk Janusz "Sęk" - Bokszczanin
[od X 1944 do rozwiązania AK 19 I 1945]
Od połowy 1943 w jednostkach podporządkowanych bezpośrednio Komendzie Głównej AK tworzono kompanie i bataliony, m.in. oddziały Kedywu KG: "OSA" - "Kosa 30", "Motor 30" - "Sztuka 90" - "Deska 81" - "Broda 53", "Zośka", "Agat"-"Pegaz"-"Parasol", "Anatol"-"Miotła", "Czata 49", "Dysk" - OS "Lena", "993/W", od 1944 - pułki, brygady, dywizje, zgrupowania pułkowe i dywizyjne.
Potrzeby finansowe, materiałowo-sprzętowe i w zakresie uzbrojenia były zabezpieczane przez rząd RP i uzupełniane w drodze akcji bojowych mających na celu zaopatrzenie w broń, mundury, sprzęt i środki finansowe [m.in. zakupy broni, własna, tajna produkcja broni strzeleckiej - m.in. pistolety maszynowe "Sten" i "Błyskawica" - granatów, butelek zapalających i materiałów wybuchowych].
Armia Krajowa realizowała swe cele poprzez prowadzenie walki bieżącej i przygotowywanie powstania powszechnego.
Na początku 1944 walczyły 54 oddziały, istniejące praktycznie we wszystkich Okręgach. Liczebność poszczególnych oddziałów ogromnie wzrosła przed wprowadzeniem w życie planu Burza. Utworzone wówczas duże jednostki AK [w tym 27. Wołyńska Dywizja Piechoty AK] starły się Niemcami, na terenach Kresów Wschodnich, a także z sowieckimi oddziałami NKWD. Kulminacją wysiłku zbrojnego AK było Powstanie Warszawskie.
Po jego upadku [2 X 1944] jednostki AK na terenach zajętych przez Armię Sowiecką zostały zdemobilizowane.
19 I 1945 Dowódca AK gen. "Niedźwiadek" - Okulicki wydał rozkaz o rozwiązaniu Armii Krajowej.
Straty AK wyniosły ok. 100 tys. poległych i zamordowanych żołnierzy, ok. 50 tys. zostało wywiezionych do ZSRR i uwięzionych, m.in. w Riazaniu, Borowiczach i Ostaszkowie.
Do moskiewskiej "Łubianki" [z której już nie powrócił] trafił m.in. gen. Okulicki, porwany przez NKWD i sądzony w "procesie szesnastu".
Wobec represji sowieckich i polskich służb bezpieczeństwa nie wszystkie oddziały AK podporządkowały się rozkazowi o demobilizacji [wykonania rozkazu odmówił Okręg Białostocki]. Powstały nowe organizacje konspiracyjne, m.in. Ruch Oporu Armii Krajowej [ROAK], Zrzeszenie "Wolność i Niezawisłość" [WiN] i wiele, wiele innych.
Żołnierze AK byli w okresie stalinizmu prześladowani przez władze komunistyczne, wielu z nich skazano na karę śmierci lub na wieloletnie więzienie